رویکرد باکو به کریدور زنگزور و تأکید ایران بر حفظ منافع منطقه‌ای

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ در ماه‌های اخیر قره باغ و کریدور زنگزور به چالش برانگیزترین موضوع پیرامونی ایران تبدیل شده و حتی به باور کارشناسان، آتش زیر خاکستری است که با هر بهانه‌ای احتمال شعله ور شدن جنگ مجدد را امکان‌پذیر می‌کند. در حال حاضر موضوع ایجاد کریدور زنگزور که جمهوری آذربایجان را به منطقه خودمختار نخجوان متصل می‌کند، بسیار داغ شده و به نوعی طرف آذری با حمایت و پشتیبانی ترکیه به دنبال عملیاتی کردن آن است. این پروژه به این دلیل حساس است که می‌تواند موجب تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه شود و ایران به صراحت بارها نسبت به هرگونه تغییر در مرزها هشدار داده است.

 کریدور زنگزور به آذربایجان از مسیر استان سیونیک دسترسی بلامانع و بدون پست‌های بازرسی ارمنستان به جمهوری خودمختار نخجوان می‌دهد و در مفهوم وسیع‌تر، کریدوری ژئوپلیتیکی ایجاد که ترکیه را به بقیه جهان ترک متصل می‌کند

در واقع ایجاد کریدور زنگزور در قالب و چارچوب بند پایانی و ۹ توافقنامه آتش بس میان دو کشور است که انسداد تمام راه‌های تجاری منطقه را امکان پذیر می‌کند؛ اما چالش باکو و ایروان بر سر حاکمیت کریدور است، یعنی آذربایجان کریدور که استان سیونیک ارمنستان را شامل می‌شود، خاک خود می‌داند که در این شرایط ایران و ارمنستان دیگر هیچ مرز مشترکی نخواهند داشت که ارمنستان به شدت با آن مخالفت کرد و ایجاد کریدور را در چارچوب حاکمیت و قلمرو خود می‌داند.

چرا زنگزور برای آذری‌ها مهم است؟

آذربایجان برای گسترش ظرفیت‌های حمل و نقل بار و انرژی خود به توسعه کریدور زنگزور نیاز دارد. ترانزیت بار از آذربایجان در نیمه نخست سال جاری میلادی نزدیک به ۳۰ درصد افزایش یافت و موقعیت جغرافیایی آذربایجان و زیرساخت‌های ایجاد شده آن، این کشور را قادر ساخت به مرکز لجستیکی ترانزیتی مهم تبدیل شود. البته توسعه بیشتر آن با برخی مشکلات سیاسی پیچیده همراه است، زیرا کریدور زنگزور پیشنهادی که ارتباط مستقیم میان روسیه و ایران ایجاد می‌کند و دسترسی بهتر میان اتحادیه اروپا و آسیاست را به موضوعی داغ سیاسی و زیرساختی تبدیل می‌کند.

 کریدور زنگزور به آذربایجان از مسیر استان سیونیک دسترسی بلامانع و بدون پست‌های بازرسی ارمنستان به جمهوری خودمختار نخجوان می‌دهد و در مفهوم وسیع‌تر، کریدوری ژئوپلیتیکی ایجاد که ترکیه را به بقیه جهان ترک متصل می‌کند. این مفهوم از زمان پایان جنگ ۲۰۲۰ قره باغ کوهستانی به طور فزاینده‌ای به وسیله آذربایجان و ترکیه ترویج شده است، در حالی که ارمنستان همواره با آن مخالفت و ادعا می‌کند منطق کریدور انحراف از بیانیه آتش بس است.

طرف آذری اینگونه ادعا می‌کند، اگر کریدور فعال شود ارمنستان از اتصال ریلی به روسیه و همچنین ترکیه و ایران سود می‌برد. باید توجه کرد، این منطقه نقطه برخورد ارمنستان با روسیه و آذربایجان، ایران و ترکیه است؛ بههمین دلیل ظرفیت شعله‌ور شدن دارد.

آذربایجان معتقد به دسترسی بلامانع به نخجوان بدون هیچ پست بازرسی ارمنستان است، به طوری که مقام های این کشور اعلام کرده‌اند کریدور زنگزور باید مانند کریدور لاچین عمل کند و همان طور که آذربایجان امنیت و ورود به کریدور لاچین را تضمین می‌کند، ارمنستان نیز باید همان ورودی بدون مانع به کریدور زنگزور را بدون هیچ گونه مانعی ارائه کند.

پایان جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ با وعده‌هایی برای ارتقای خطوط راه آهن قدیمی دوران شوروی که منطقه را به دو نیم می‌کند، همراه شد. در مذاکرات صلح سه جانبه سال ۲۰۲۱ که میان ارمنستان، آذربایجان و روسیه برگزار شد، ارمنستان تمایل خود را برای مشارکت در بازسازی خطوط راه آهن دوران شوروی که از لحاظ تاریخی آذربایجان و نخجوان را به هم متصل می‌کرد، ابراز و آذربایجان آن را به عنوان رضایت ارمنستان با کریدور زنگزور تفسیر کرد. به گفته روسیه طرف ثالث، آنچه مورد بحث قرار می‌گیرد رفع انسداد ارتباطات منطقه‌ای و ایجاد نشدن کریدور است که برای ارمنستان قابل قبول نیست، زیرا به معنی واگذار کردن بخش یا تمام استان سیونیک ارمنستان به آذربایجان است.

همچنین با نزدیک شدن اتحادیه اروپا به آذربایجان برای افزایش عرضه گاز، این مسیر یکی از گزینه‌های اتحادیه اروپا برای خطوط لوله گاز و حمل و نقل را فراهم می‌کند که در تلاش برای یافتن جایگزین‌های روسیه است. همچنین آذربایجان به طور فعال در روند توسعه حمل و نقل درون قاره‌ای و به ویژه در پس زمینه رویدادهای اوکراین مشارکت داشته است، زیرا مسیرهای سنتی مسدود شده‌اند و کشورها به دنبال فرصت‌های جدیدی برای اجرای زنجیره تأمین هستند.

آذربایجان زیرساخت خط لوله برای حمل و نقل نفت و گاز و خط آهن از گرجستان به ترکیه ساخته است که می‌تواند برای رسیدن به بنادر دریای سیاه در بلغارستان و رومانی استفاده شود و همچنین در حال ساخت زیرساخت‌ها از جمله جاده، پل و تونل قبل از هرگونه توافق برای توسعه کریدور زنگزور بوده است. باکو قصد دارد کریدور زنگزور را با کریدور INSTC  و میانه ادغام کند. نحوه مدیریت این موضوع ممکن است با توجه به وضعیت ژئوپلیتیکی جدید ۲۰۲۲ به این بستگی داشته باشد اتحادیه اروپا چقدر آماده است به هر طریقی برای موافقت ارمنستان بپردازد.

 با توجه به موارد مذکور راه اندازی کریدور تأثیر جدی بر اقتصاد آذربایجان و همچنین تأثیر زیادی بر اقتصاد کشورهای ترک زبان خواهد داشت و اهمیت کریدورهای حمل و نقل شرق به غرب و شمال به جنوب را افزایش می‌دهد. کریدور زنگزور نه تنها کشورهای ترک زبان با تولید ناخالص داخلی اسمی بیش از ۱.۱ تریلیون دلار را متحد می‌کند، بلکه اهمیت راهبردی آذربایجان را نیز افزایش می‌دهد و این کریدور منطقه‌ای با ظرفیت اقتصادی و منابع طبیعی قابل توجه را به هم متصل می‌کند.

راه‌اندازی کریدور زنگزور، آذربایجان را به مرکز محورهای حمل و نقل منطقه تبدیل می‌کند. آذربایجان از نزدیک در تشکیل کریدورهای حمل و نقل شرق-غرب و شمال-جنوب مشارکت دارد و به طور مستقیم از توسعه بخش منطقه‌ای این کریدورهای حمل و نقل حمایت مالی می‌کند. این موضوع دسترسی نخجوان به کریدورهای حمل و نقل را از مسیر خاک اصلی آذربایجان فراهم می‌کند که این موضوع از نظر دسترسی تجار نخجوانی به کریدور حمل و نقل شرق-غرب اهمیت ویژه ای خواهد داشت. مهم تر از همه، کشورهای ترک‌زبان پس از سال‌ها از کریدور زنگزور دوباره به هم می‌پیوندد.

چرا تهران مخالف است؟

در دو سال اخیر ایران درگیر سیاست خارجی فعال در قفقاز جنوبی برای پیشبرد منافع ژئواکونومیک خود بوده و در عین حال تحریم‌های اقتصادی غرب، روسیه را به درک اهمیت مسیر تجاری شمال-جنوب سوق داده است.  شاید ایران تنها کشور منطقه باشد که از همان ابتدای جنگ دوم قره باغ موضع متعادلی گرفت و حال قصد دارد در رابطه با باکو و ایروان موازنه برقرار کند. آنچه مهم خواهد بود و بارها نیز مقام های کشورمان بر آن تأکید کرده‌اند، تغییر نکردن مرزها و موقعیت ژئوپلیتیکی منطقه است. باید توجه کرد، یک کریدور مستقل که آذربایجان و نخجوان را به هم متصل می‌کند و به سمت ترکیه می‌رود، تهدیدی برای مسیرهای ترانزیتی شمال به جنوب از مسیر ارمنستان است.

به نظر می آید ایران در واکنش به روایت آذربایجان بر سر کریدور زنگزور، اتصال از خاک خود و نیز مدل مذاکره ۳+۳ را در راستای توسعه اقتصادی و سیاسی منطقه در پیش بگیرد

11 مارس سال جاری میلادی جمهوری آذربایجان و ایران توافقنامه‌ای برای ایجاد خطوط راه آهن، بزرگراه و خطوط تأمین انرژی جدید امضا کردند که مناطق جنوبی قره باغ را به منطقه نخجوان متصل می‌کند. طبق این توافقنامه، کریدور جدید به طول ۵۵ کیلومتر و از آغ‌بند زنگیلان آغاز و علاوه بر بزرگراه، دو پل راه آهن و یک پل جاده‌ای بر روی رودخانه مرزی ارس احداث می‌شود. این بزرگراه درنهایت از شمال ایران می‌گذرد و به اردوباد در جمهوری نخجوان متصل می‌شود.

بزرگراه ۵۵ کیلومتری از ایران جایگزینی برای کریدور زنگزور خواهد بود که الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در ماه‌های اخیر بارها بر آن تأکید کرده است. علاوه بر این، باکو نگران است اگر دولت نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان سقوط کند و اپوزیسیون به قدرت برسند، حاکمان جدید هیچ کریدوری را از ارمنستان به آذربایجان نخواهند داد.

 ایران نیز به نوبه خود ملاحظات و منافعی برای اجازه ساخت بزرگراه و راه آهن میان زنکلان و نخجوان در سراسر قلمرو دارد. به نظر می آید ایران در واکنش به روایت آذربایجان بر سر کریدور زنگزور، اتصال از خاک خود و نیز مدل مذاکره ۳+۳ را در راستای توسعه اقتصادی و سیاسی منطقه در پیش بگیرد.

بهره سخن

با در نظر گرفتن تأثیرات منطقه ای و فرامنطقه ای، به نظر می آید کریدور زنگزور تا سال‌ها باعث تنش میان ارمنستان و آذربایجان و حتی کشورهای دیگر منطقه مانند ایران و ترکیه شود. آنچه فعلاً باعث شده آذربایجان به نحو احسن از آن استفاده کند، تأثیرات اقتصادی جنگ اوکراین است که موقعیت این کشور را حوزه ترانزیت و انرژی تقویت کرده و به افزایش قدرت چانه زنی این کشور با روسیه و اتحادیه اروپا بر سر زنگزور منجر شده است.